Цэдэнбал түүний цаг үе. Дурлал, Эрх мэдэл, Эмгэнэл

Манай сургуулийн номын санд 60 гаран насны нэг орос эмээ ажилладаг юм. 60 настай гэхэд үнэн ануухан. Их дэгжин хувцаслана, биеэ гоё авч явдаг эмээ. Хэхэ. 60 гарсан монгол эмээ нар лав ийм байж чаддагүй байхаа. 4 сарын эхээр сургуулийн номын санд хичээлээ хийхээр ортол нөгөө эмээ намайг хараад: Чи монголоос эргээд ирсэн үү? Гэрийнхэн чинь сайн уу? (Манай гэрийнхэнийг таньдаг юм шиг хэ хэ.) Сайхан амарсан уу гээд л сүйд болдог юм байна. Гэхдээ оросууд нэг сайн хүндээ их сайн ханддаг болохоор энэ мэтийн юм асууж байгаа нь хэвийн үзэгдэл. За энэ ч яахав. Тэгсэн дараа нь дахиад номын сангаар ортол нөгөө эмээ: Манай багын найз нөхөртэйгээ 20 гаран жил монголд амьдарсан юм. Нөхөр Леонид Шинкарев нь “Известия” соинны Улаанбаатар дахь байнгийн сурвалжлагчаар томилогдож Монголд очсон юм. Танай Монголын ерөнхий сайд байсан Цэдэнбалын гэр бүлтэй дотно танил байсан гэнэ лээ. Түүний гэрийн хувийн архивт нь Монголын тухай их олон материал хадгалагдаж байгаа. Саяхан тэр Монголын тухай 2 боть ном бичсэн. Чи сонирхоод уншаарай гэж хэлээд надад 2 ширхэг зузаан ном үзүүлэв. Харсан чинь “Цеденбал и его время. Любовь, Власть, Трагедия” /Цэдэнбал түүний цаг үе. Дурлал, Эрх мэдэл, Эмгэнэл/ нэртэй орос хэлээр 2006 онд Москвад хэвлэгдсэн ном байна. Энэ номыг Монголд “Их дэлгүүрт” зарагдаж байхыг нь өнгөрсөн жил харсан юм. Авах хүсэл төрж байсан ч тухайн үед яагаад ч юм бэ? Би худалдаж аваагүй. Чи энэ 2 боть номыг 200 рублиэр аваач гэж гуйв. Эмээ ч надад ном шахаад байна даа гэх бодол төрсөн боловч гоё ном байх гэж бодоод авчихлаа. Улсын шалгалтаа өгсний дараа онц чухал ажил байхгүй байсан болохоор шинэ номоо уншиж суув. Номын 1-р ботийг нь одоо бараг уншаад дуусгах гэж байна. Уншаад байхад Монголын 20-р зууны түүх бараг тэр чигээрээ дурайж байна. Ю.Цэдэнбал, орос эхнэр Анастасия Ивановна Филатова нарын удам угсаа, тэдний хүүхэд нас, оюутан ахуй үе, хэрхэн танилцсан гээд л бүгдийг нь дэлгэрэнгүй бичжээ. Монголын түүхийн хамгийн эмзэг хэсэг “Хэлмэгдүүлэлтийн тухай” монголын түүхийн номон дээр огт байдаггүй аймаар баримтууд хүртэл энэ номонд дэлгээстэй. Бас Монгол Зөвлөлтийн харилцааны үеийн хамгийн чухал мөчүүд, Цэдэнбал Филатова хоёрын улс төрийн үйл хэрэг... Одоо ном бичих шиг амархан юм байхгүй. Мөнгөтэй л бол хэн ч ном гаргадаг болсон цаг. Тийм болохоор зөвхөн сайн ном л сонгож унших хэрэгтэй гэдэг үгийг надад хэн ч билээ, нэг хүн хэлж байсан юм. Энэ номыг аваад уншсандаа огт харамссангүй.
Номын сонирхолтой санагдсан зарим нэг хэсгээс нь энд бичихээр шийдлээ.

... Оюутан Цэдэнбалд оросууд эртнээс анхаарал тавьдаг байжээ. Иркутск хотод сурч байхад нь дотуур байранд тэр ганцаараа нэг өрөө эзэгнэж амьдарч байв. Харин бусад оюутанууд нэг өрөөнд тавуулаа амьдарна. Монгол оюутан Ширэндэв Цэдэнбалын өрөөнд байнга орж ирж буу хална. Ширэндэв нэг өрөөнд тавуулаа амьдрах нь хэцүү байна гэж зовлонгоо тоочно...

... Цэдэнбал Ширэндэв нар дотны найзууд. Тэд хамт байхдаа Монгол орныг хөгжүүлэхийн тулд юу хийх хэрэгтэй тухай төлөвлгөө шахуу юм зохиож ярилцана. Бас заавал Орос охинтой гэрлэнэ гэж ярьдаг байжээ...

...1941 оны 3 сарын 25-нд МАХН-ын Төв Хороо Дундад Азийн орнуудын адил крилл цагаан толгойг албан ёсоор хэрэглэх шийдвэр гаргажээ. Монгол хэлэнд зохицох крилл цагаан толгой зохиох ажлыг Ц.Дамдинсүрэнд даалгажээ. Даалгавар ойлгомжтой юу гэж Цэдэнбал Дамдинсүрэнгээс асуув. Дамдинсүрэн ойлгомжтой гэж хэлээд гэхдээ латин үсэг нь илүү шүү дээ гэв. Энэ асуудал аль эрт шийдэгдсэн. Эргэлт буцалтгүй гэж Цэдэнбал түүнд хариулжээ. Эрдэмтэн Дамдинсүрэн крилл цагаан толгойд шилжих асуудалд гүн ухааны үүднээс ханджээ. Дунд сургуульд хүн бүрт орос хэл зааж байгаа. Хоёр өөр цагаан толгой зааж байснаас ганц цагаан толгой байсан нь дээр. Орос цагаан толгойн олон үсэг монгол хэлэнд огт хэрэггүй байснаас гадна бүр “ө”, “ү” авианд тохирсон үсэг шаардагдаж байв. Монгол болон англи хэлэнд яг бичсэн үсгийн дагуу уншдагүй. Крилл үсэг хэрэглэсэнээр аман яриа, бичгийн хэлийг хооронд нь ойртуулжээ.Сарын дараа Цэдэнбал Дамдинсүрэнг дуудав. Цэдэнбалын хажууд Чойбалсан, Оросын дипломатч Приходов, Сидоров нар сууж байв. Дамдинсүрэн өөрийн зохиосон цагаан толгойгоо нэг бүрчлэн тайлбарлаж ярив. Чойбалсан, Цэдэнбал хоёр сэтгэл хангалуун байлаа. Харин оросууд “Зөөлний тэмдэг хаачив” гэж бухимдав. Хэл зүйн үүднээс монгол хэлэнд “ь” хэрэггүй гэдгийг Дамдинсүрэн тайлбарлах гэж оролдов. Гэтэл “хони”, “мори” гэж бичиж яах юм гэж оросын дипломатууд уурлав. “Хонь”, “Морь” гэж бичих нь дээр гэж Оросууд зүтгэв. Дамдинсүрэнд хэлэх үг олдсонгүй. Тэр найдвар хүссэн харцаар удирдагчид руугаа харав.Яг энэ мөчид Дамдинсүрэн Чойбалсан, Цэдэнбал нар бие биенээ сайн ойлголцож байлаа. “Тэдний хэлснээр л бүгдийг хий” гэж хэлээд Чойбалсан, Цэдэнбал нар Дамдинсүрэнгийн өмнө газар ширтжээ...

За ингээд бичээд байвал энэ номонд миний огт урьд нь дуулж байгаагүй сонин баримтууд дүүрэн байна аа. За за. Одоо гэртээ харьж номоо унших минь.